به نام خدا

 ای برادر تو همه اندیشه ای         

ما بقی خود استخوان و ریشه ای

ای برادر لحظه ای اندیشه آر       

دم بد م در تو خزان است و بهار

   ( مولانا)

آزاد اندیشی چیست ؟

آزاد اندیشی مقوله ای است بسیارمهم و دقیق و پایدار که  به قدمت آفرینش انسان در جهان هستی می رسد. تاریخچه کلاسیک این موضوع را ازیونان باستان و در ادامه آن دوره رنسانس در غرب و اروپا دانسته اند .اما امروزه حوزه  پرداختن به آن بیشتر دردانشگاهها و حوزه های علمیه ودر  دست اساتید فرهنگی و اجتماعی است که متولیان راهبردی جامعه می باشد ؛ لذا حوزه و دانشگاه دو رکن اساسی در مسیر بیان و اجرای دقایق آن در جامعه می باشند ..اما آزاد اندیشی معنا و مفهومی وسیع دارد و مختص به  فرد و یا گروهی خاص و حتی دولت و نیز جمعیت خاصی نیست ؛ بدین معنا که هر فرد درمحبس  تنهایی خود و بدون کمک افراد دیگر می تواند برای نیازها د و آرمان های دور و نزدیک خود  اندیشه نماید ؛ نیز نسبت به آینده خود و جامعه مبانی راهبردی  هم داشته باشد یعنی انسان برای تفکر خود ارزش خا صی قائل بوده  و خود را محق دانسته و  با تفکر آزاد تفاسیری از زندگی ارائه نماید .

آزاد اندیشی ویا تفکر آزاد در مقام همگانی باید تابع نوعی اخلاق جمعی باشد و احترام به آن از ارکان اساسی است که پایبندی دقیقی را طلب می نماید. فرد در تنهایی خود هرگونه اندیشه ای دارد اما برای بیان آن باید شرایط ابلاغ به  جامعه را  نیز تبعیت نماید ...

مکتب کلیسایی و رنسانس قرن 15

جهان امروز ؛ تاریخ اروپای قرن 15 وظهور رنسانس علمی را از یاد نبرده ؛ دوره ای که آن را تاریخ سیاه کلیسا نامیده اند . در آن تاریخ حکومت کلیسایی با نقد آزاد انه  افرادی مواجه شد که آن را به عنوان بر انداز کلیسا دانست و بر آن شد که در مقابل آن بایستد و چنان شد که بسیاری جان خود را بر سر آن راه گذاشتند .شاید یکی از دلایل اصلی ابراز عقیده ؛ فقر طبقاتی حاکم بر جامعه آن روزگار بود.اما پس از گذشت چند سده ؛ اروپای فعلی همواره با پیشرفت های بسیاری همراه بوده  است .فارغ از آنکه انحطاط اخلاقی در اروپا و امریکا دلایل دیگری دارد و نوشتار دیگری را طلب می نماید .

مکتب اسلام و تفکر

اسلام در مقایسه با سایر ادیان تفاوت های ماهوی فاحشی دارد  و در بسیاری از آیات و روایات و احادیث شیعی و سنی وداستان های روایی  بر خلاف سایر ادیان و فرق و مذاهب برای انسان و بالاخص مسلمانان ورود به تفکر را نه تنها آزاد دانسته ؛ بلکه ترغیب و تشویق  و تأکید نموده و حتی در برخی از مدارک معتبر و در پاره ای از منابع ؛ عدم ورود مسلمانان به مقوله تفکر را با توبیخ و تنبیه همراه کرده و عتاب و خطاب  میناید . و لذا توصیه و تأکید مکرر نشا نه ای است از اهمیت  فراوان این موضوع ؛ بدین ترتیب  اسلام و شریعت  محمدی(ص) تنها دینی است که به قدمت جهان هستی برای علم و اندیشه و عمل احترام خاصی قایل می باشد .در ذیل نمونه هایی از تأکیدات و توصیه های اسلام رابرای موضوع تفکر ذکر می نمایم :

آیات :

ü      و بشر عبادی الذین یستمعون القول و یتبعون احسنه

ü      نون والفلم و ما یسطرون

ü      افلا یتفکرون ...

ü      افلا یتذکرون ...

ü      افلا یتدبرون ...

ü      افلا یعقلون ....

ü      یبلغ رسالاته...

 ü     اولی الالباب..

روایات :

ü      طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه.

ü      اطلب العلم حتی بالسین .

ü      التفکر افضل العباده.

مقام و مرتبه آزاد اندیشی

فتبارک الله احسن الخالقین

روزی که آفرید تو را  صورت آفرین 

 از  خلقت  تو به  خود   گفت   آفرین

هرگز نیا فریده چنین صورت آفرین 

بر صورت آفرین و براین صورت آفرین

در رابطه با جایگاه آزاد اندیشی  ذکر این نکته بسیار حایز اهمیت است که آزاد اندیشی ورای آن  است که کسی  وجود این مهم را برای خود مختص بداند ؛ یعنی فرد آزاد اندیشی  که صاحب اندیشه ای گردیده است ؛ بدان معنا نیست که آن اندیشه بی نقد و نظر باشد .لذا هدف از اندیشه؛ بیان حقیقتتی است که فرد به آن رسیده و با دغدغه ای که دارد  مایل به بیان وترویج و  تفسیر برای ایجاد  تغییراتی در نوع نگاه جامعه خود و جامعه جهانی هست .

در این جا لازم است گفته شود ؛ اگر چه  دارای اساتید بسیار فرزانه ای هستیم که با اخذ نظرات مبارکشان نسبت به تکمیل اندیشه خود و دیگران مبادرت می ورزیم و همواره با حساسیت و تعلق خاطری که وجود دارد  نظر و اندیشه خود را به جامعه ابلاغ می نما یند و با رسالتی  که در خود احساس می کنند ؛  اندیشه خود را به جامعه تسری می بخشند .لکن موضوع آزاد اندیشی فراتر از جمیع اساتید است که باید دقت نظر داشته باشیم .

ذ کر چند نکته اساسی در بیان جایگاه آزاد اندیشی حائز اهمیت فوق العاده است از جمله اینکه :

 نکته اول : بزرگان هر جامعه ای چراغی هستند در کور سوی مسیر هدایت بشری وپاسخگوی سوالات بی شماری اند و از آن مهمتر نقطه امید و تکیه گاهی برای انیدشه ورزان جامعه هستند ؛ اما چون تفکر و اندیشه مستقلأ برای یکایک افرادحکم  حقیقت  دارد   بنابر این  ؛ حقیقت از همگان بالاتر است.

نکته دوم : که بیان آن ضروری جامعه است اینکه : فرد آزاد اندیش با دانشمند بودن متفاوت است . بطور مثال کسی که دانشمند فیزیک است ورای یک متفکر جامعه شناس است  و یا شاید شخص متفکرباشد از  دانش گسترده ای بهره مند نباشد لذا ایده ها و اندیشه ها مرهون اندیشه باز و تیز بینانه است . 

نکته سوم : فردی را در نظر بگیرید که دارای معلومات بسیاری است و اندوخته های علمی فراوانی دارد ؛ اما اگر این فرد توان اندیشیدن برای حتی یک تحول و تغییرکوچک  را نداشته باشد او یک آزاد اندیش نیست .

 نکته چهارم :آزاد اندیش همواره مستعد آن است که درجهات مختلف فکر و اندیشه تلاش وافر می نماید و همواره برای تکمیل آنچه را که برایش حقیقتی یافته زحمات بسیاری متحمل می شود ودر حصول به نتیجه ؛ خود را در اندیشه غوطه ور می سازد؛ به امید رسیدن به حقیقت تکمیلی منبعث ازذهن پویای خود .و در نهایت تبلیخ یافته های خود در جامعه . 

 نکته پنجم :  آزاد اندیش بودن  اعم از دانشمند بودن است . یعنی آزاد اندیش لزومأ دانشمند یا استاد یا معلم (به عنوان یک شغل ) نیست . در عین حال میتوان دانشمند بود و به موازات آن اندیشمند هم بود .یا اینکه سواد چندانی نداشت اما اندشه ورزی در ذات ونهاد او باشد .

 شرایط ماهوی یک اندشه گرا :

 قطعأ برای آزاد اندیشی  شراطی و لوازمی نیاز است و تا نباشد آن شرایط ؛ اشکالات بر آن وارد است از جمه:

ü      آزاد اندیش  مستقل است .

ü      او فردی است دارای اعتماد به نفس .

ü      او فردی است که  وابسته به شرق و غرب نیست . و هدف او جامعه بشری و جهان هستی و نهایتأ خداوند متعال است .

ü      او فردی است که برای اندیشه خود با دیگران در تضاد منافع نیست .

ü      او فردی است که همواره حوزه اخلاقی را در تعامل با سایر اندیشه ها رعایت می کند .

ü      او جامعه را می شناسد .

ü      آزاد اندیش ؛ غیر از سیاست است .اما اندیشه می تواند سیاسی باشد .

ü      آزاد اندیشی نباید موجب تشتت جامعه شود .

ü      آزاد اندیش ؛ بی تفاوت نیست.

حکومت ها و آزاد اندیشی :

اگر قصد آن را داشته باشیم که به بیان تفاوت های ماهوی  میان حکومت ها و نحوه مواجهه با آزاد اندیشی را به تفصیل بیان کنیم ؛ کاری بس دشوارو نیازمند جمیع آرا و منابع  و مأخد صادره است  و لذا در این مقال کوتاه نمی گنجد .؛ اساسأ نتیجه ایکه از خلاصه این قلم  بر می آید چنان است که حکومت  ها  برای آزاد اندیشی فردی نمی توانند هیچ خط و مرزی قرار دهند ؛ و این تا جائی است که اندیشه به جامعه تسری نیافته ؛ و همین که تفکر فردی بخواهد به اندیشه جمعی   تبدیل شود ؛ نیازمند نوعی هم آوایی مسئولین است تا  کم و کیف این اندیشه آزاد  بررسی گردد .

  کارکرد اندیشه آزاد چیست ؟

از نظرگاه است ای مغز وجو د

 اختلاف مؤمن و گبر و یهود

 به الطبع هر اندیشه ای دارای یک ورودی است و یک خروجی . و این خروجی باید جامعه را در بر بگیرد . آمال و آرزو های یک آزاد اندیش ؛ تسری ایده خود در بطن جامعه و فراتر از آن جهان بشری است . اما در این میان ؛ شرایط فرهنگی جامعه و کشش درون مایه اندیشمندان دیگر و همراهی و کمک  به فهم همگانی در بسط ایده در محیط کاری بس دشوار . جامعه ای که خو کرده به عادات دیرین است ؛ بیشتر نیازبه  بستر سازی دارد  تا جامعه ای که تقریبأ جلوترند . همچنین ؛ اندیشه نو باید در تطابق زمانی و مکانی مناسب  باشد . اندیشه نویی که موجب بر هم زدن نطم و انضباطی باشد دیگر اندیشه نو نیست بلکه اندیشه ای است در  تعارض با جامعه  . در کار کرد اندیشه همواره  برخی (شبه آزاد اندیشان) نیز رسوخ می کنند و بلکه از سادگی جامعه ای سوء استفاده کرده مطامع شیطانی خود را به عنوان اندیشه ای نو معرفی می نمایند و بدین ترتیب جامعه ای را به انحطاط می کشانند . 

ادامه دارد............